Geheugentraining

Wat zorgt er nu voor dat ons geheugen gezond en sterk blijft? Deze vraag is (nog) niet goed te beantwoorden. In de wetenschap zijn vele zaken al onderzocht. Gekeken is naar de effecten van preparaten zoals GinkoBiloba, vitaminen of visolie, naar leefstijlfactoren zoals gezond eten of veel bewegen of naar intellectueel stimulerende activiteiten zoals lezen of bridgen. In het algemeen vinden de onderzoekers geen of slechts zwakke verbanden tussen een goed geheugen en genoemde activiteiten of middelen. Wat er wel steeds vaker uitspringt is dat extra beweging, zoals fitness of dagelijks een stevige wandeling, een positief effect heeft op cognitie en geheugen. Farmacologische middelen laten eigenlijk nooit een effect zien, of het effect is zo klein dat we er in het dagelijks leven niets van zouden merken. Verder geldt dat een goede gezondheid ook samengaat met een beter geheugen. Maar dit geldt natuurlijk voor heel veel andere zaken, en is daarom nauwelijks specifiek te noemen voor het geheugen.

Een lastig op te lossen probleem dat zich bij het onderzoek naar leefstijl en geheugen voordoet is het ‘kip of ei’ probleem. Behoudt een oudere die veel reist, veel leest en bridget nu een goed geheugen door al deze activiteiten of heeft deze oudere een goed geheugen waardoor al deze activiteiten nog ondernomen kunnen worden. Deze vraag zal alleen goed beantwoord kunnen worden door gedurende zeer lange tijd een zeer grote groep ouderen te volgen in hun ontwikkeling en op gezette tijden te onderzoeken op leefstijl en geheugen.
 

In 1980 publiceerden Ericsson en zijn collega onderzoekers een inmiddels klassiek geheugenexperiment (Ericsson, Chase &Faloon, 1980). Men trainde een student in het onthouden van willekeurige cijferreeksen. Bij de start van de training kon de student ongeveer 8 cijfers in de juiste volgorde onthouden na een eenmalige aanbieding. Na ruim 200 uur van training was dit aantal cijfers opgelopen tot 80. Was het dan toch mogelijk het geheugen te trainen als een spier? Was de capaciteit van het geheugen toegenomen? Niet echt. Toen de student na de training een willekeurige reeks letters moest onthouden, kwam hij niet verder dan 7-8 letters. De student kon de lange cijferreeksen onthouden door een slimme strategie toe te passen. Hij was een verwoed hardloper en had veel bekende looptijden (zoals het wereldrecord op de mijl) of persoonlijke recordtijden in zijn hoofd. Bij het horen van de cijfers, probeerde hij deze snel om te zetten in bekende looptijden. Zo werd in reeks als 3-2-7-8 door hem onthouden als ‘3 minuten en 27.8 seconden’, destijds ongeveer het wereldrecord op de Engelse mijl. Zo hoefde hij niet 4 losse cijfers te onthouden, maar slechts 1 loopafstand. Door deze slimme ordeningsstrategie slaagde hij erin lange reeksen cijfers te onthouden als een veel kortere reeks looptijden.

 

Dit en soortgelijke experimenten hebben veel invloed gehad op de wijze waarop we geheugentrainingen hebben ontworpen. We stapten af van het idee dat het geheugen kon worden getraind als een spier, waarbij herhaald belasten een sterker geheugen zou geven (‘geheugentraining of geheugen-fitness’). De dominante manier om ons geheugen te helpen werd het toepassen van opslagstrategieën, waarmee we informatie op een slimme manier ordenen en op meest voor de hand liggende opslaan in ons geheugennetwerk. Over deze slimme geheugenstrategieën bestaan vele boeken en websites, maar een goed startpunt is het boek Zorgwijzer Geheugen van Ponds & Verhey (2010),  of de geheugenwebsite van de Universiteit van Amsterdam (www.uvatest.nl).

 

Of toch wel krachttraining voor het geheugen?

Het Nintendo spel is een groot succes. Het wordt wereldwijd in grote aantallen verkocht, aan jong en oud. Heel wat ouderen krijgen het spel, gevraagd of ongevraagd, van hun kinderen of kleinkinderen. De verwachting is dat het oudere geheugen er vast sterker van wordt. Of het zo is weten we niet. Goede effectstudies naar dit Nintendo-spel (of andere, vergelijkbare spellen) op het oudere geheugen ontbreken.  Het enthousiasme bij veel, ook oudere, spelers is echter opvallend groot. Met beleeft er niet alleen veel plezier aan, maar men heeft zelf vaak ook het idee dat het helpt.

Om die reden zijn onderzoekers toch weer gaan kijken of deze vorm van geheugentraining of geheugenfitness effectief kan zijn. En als dat al zo is, hoe werkt dat dan? Wordt de hersenen weer ‘fitter’ en sterker doordat afgenomen verbindingen tussen de vele neuronen zich weer herstellen of doordat de doorbloeding van de hersenen weer beter wordt?Of is het vooral goed voor het(geheugen) zelfvertrouwen en gaan ouderen zich weer beter inspannen bij alledaagse geheugentaken en minder twijfelen of ze het nog wel goed kunnen?

Op dit moment kan niet worden gezegd wat de uiteindelijke uitkomst gaat worden. Er zijn onderzoeken die laten zien dat er met training een geheugenvooruitgang wordt geboekt, ook in het dagelijks leven. Meer onderzoeken laten op dit moment zien dat dit niet het geval is, of dat het trainingseffect alleen te zien is op de getrainde taken en niet op alledaagse, niet getrainde taken.

Veel wordt verwacht van met name werkgeheugentraining. Het werkgeheugen kan worden beschouwd als de ‘cognitieve werkbank’ van onze hersenen. Hoe ‘groter’ deze werkbank, hoe meer informatie we kunnen opnemen, verwerken en opslaan in ons geheugen. Klingberg en zijn collega’s uit Zweden hebben een reeks goed opgezette onderzoeken uitgevoerd bij gezonde mensen, patiënten met een hersenbloeding en patiënten met ADHD (kinderen en volwassenen) en vonden overtuigende resultaten: niet alleen werd verbetering gevonden op de trainingstaken, maar ook op niet getrainde werkgeheugentaken (Klingberg, 2010). Deze training wordt ook toegepast en onderzocht bij ouderen met geheugenklachten. Een bekende werkgeheugentaak die in deze training is opgenomen is ‘cijferreeksen-achterwaarts’, waarbij een reeks cijfers wordt getoond op het beeldscherm en aan de persoon gevraagd wordt om deze vervolgens in omgekeerde volgorde te reproduceren, via het intoetsen van de cijfertoetsen op het toetsenbord. Een andere bekende taak bestaat uit een raster van vakjes (zie figuur) waarbij de volgorde waarin een aantal vakjes oplichten door de proefpersoon moet worden nagevolgd door het aantippen van de vakjes in de juiste volgorde. Bij deze taken neemt de moeilijkheidsgraad steeds verder toe: hoe beter de persoon presteert, hoe langer de onthouden cijferreeks worden.

 

 

Onderzoek zal de komende jaren moeten uitwijzen of wij er goed aan doen om ons geheugen toch weer ‘als een spier’ te trainen op de manier van bijvoorbeeld de geheugentrainer van Nintendo of de werkgeheugentraining van Klingsberg. Het is niet ondenkbaar dat dergelijke training persoonlijk toch winst kan opleveren, maar we zullen altijd baat blijven houden bij vertrouwde geheugenstrategieën zoals opschrijven, vaste plekken of visualiseren.